برنامه درسی شایستگی محور[1]

شایستگی­های چهارگانه در برنامه درسی تربیت معلم

تربیت معلم، در واقع، فرآیند تعاملی زمینه­ساز تکوین و تعالی پیوسته هویت حرفه­ای (اخلاق و تعهد حرفه­ای، دانش تخصصی، دانش و نگرش تربیتی، مهارت تربیتی) معلمان بر اساس نظام معیار اسلامی (ضمن تاکید بر ارتقای هویت انسانی، اسلامی و ایرانی ایشان) است. چنین نظامی از تربیت معلم، با چند ویژگی شناسایی و معرفی می­شود:

1- تربیت معلم در دانشگاه فرهنگیان، فرآیندی است تخصصی، ناظر به تکوین و تعالی پیوسته هویت   حرفه­ای دانشجومعلمان و معلمان (ضمن تاکید بر تعالی پیوسته هویت مشترک انسانی، اسلامی و ایرانی ایشان)؛

2- تربیت معلم در دانشگاه فرهنگیان، فرآیندی است مبتنی بر برنامه درسی یکپارچه شایستگی محور، که همه عناصر این برنامه جامع، معطوف به فراهم نمودن فرصت­های مناسب جهت کسب و ارتقای  شایستگی­های عام، مشترک و تخصصی مورد نیاز دانشجومعلمان و معلمان برای درک و اصلاح مداوم موقعیت خود و دیگران (متربیان) در نظام تربیت رسمی وعمومی؛

3- تربیت معلم در دانشگاه فرهنگیان، دارای برنامه درهم­تنیده­ای  با رویکرد تلفیقی است که تمامی مولفه­های الزامی، انتخابی و اختیاری آن ناظر به کسب شایستگی­های لازم برای معلمان و در جهت تکوین و تعالی پیوسته هویت (شخصیت) معلمی بر اساس نظام معیار اسلامی است؛

4- تربیت معلم در دانشگاه فرهنگیان، با نگاه به دانشگاه به مثابه کانون تحقق مراتبی از حیات طیبه در ابعاد فردی وجمعی، امکان تجربه زیستن در فضای حیات طیبه را برای دانشجومعلمان فراهم می­کند و از این طریق زمینه­ساز انتخاب آگاهانه و اختیاری مراتب حیات طیبه در همه ابعاد و دعوت دیگران به این نوع زندگی شایسته خواهد بود؛

5  - تربیت معلم در دانشگاه فرهنگیان با نگاهی جامع و متوازن به همه ساحت های تربیت، مانع از رشد نامتوازن شخصیت معلمان نسل آینده می­شود و با رویکرد درک و بهبود مداوم موقعیت خود و دیگران بر اساس نظام معیار اسلامی، موجب نقش آفرینی معلمان در تحولات اجتماعی بر اساس این نظام معیار خواهد شد.

رویکردهای حاکم بر برنامه درسی تربیت معلم

پنج رویکرد مهم بر تدوین و بازنگری برنامه درسی تربیت معلم، حاکم است. این رویکردها عبارتند از:

ـ شایستگی­محوری: این رویکرد بر تدوین آرمان­ها و اهداف برنامه درسی حاکم و در کل برنامه جاری است.

ـ تربیت­محوری: این رویکرد بر اهداف و فضای حاکم بر اجرای برنامه درسی حاکم است.

ـ تلفیقی بودن: این رویکرد بر تعریف و تعیین عناوین برنامه­ها و سرفصل دروس حاکم است.

ـ انعطاف­پذیری: این رویکرد بر ارتباط بین انواع دروس حاکم است.

ـ عملی­گرایی: این رویکرد بر تعیین نوع و اجرای برنامه درسی حاکم است.

شایستگی­ و نقش آن در برنامه درسی تربیت معلم

«شایستگی[2]» به مجموعه­ای ترکیبی از صفات، توانمندی­ها و مهارت­های ناظر به همه جنبه­های هویت اطلاق می­شود که متربیان برای درک موقعیت خود و دیگران و عمل (فردی و جمعی) برای بهبود مستمر آن (بر اساس نظام معیار اسلامی) در جهت دستیابی به مراتب حیات طیبه، باید کسب کنند. ویژگی­های شایستگی­ به شرح زیر است:

ـ ناظر به توصیف عمل یادگیری در صورت­های متفاوت آن است؛

ـ تلفیق حیطه­ها و سطوح یادگیری (حوزه ها) را با خود دارد؛

ـ از وحدت و یکپارچگی در سطوح مختلف یادگیری برخوردار است؛

ـ انعطاف­پذیر و پویاست؛

ـ پذیرا نسبت به ویژگی­ها و مشخصه­های فردی است.

ابعاد شایستگی را با تسامح، شایستگی نامیده­اند. در چنین شرایطی، نسبت بین شایستگی با ابعاد شایستگی را می­توان با طرح انواع شایستگی­ها معرفی کرد و از شایستگی­های اصلی و فرعی سخن گفت. در تحقق هر شایستگی، ظهور «حدی از تحقق» هر یک از ابعاد ضروری است. «حد تحقق شایستگی»، همان «خط پایه مقبول» است که وجود آن، امکان تحقق شایستگی را ممکن می­سازد. این موضوع نشان می­دهد که به دلیل تعدد ابعاد و تحقق مراتب در هر یک از آنها، چه ترکیب پیچیده و متنوعی از شایستگی در جهان واقعی امکان­پذیر است. با این تعبیر از شایستگی حرفه­­ای­گری معلم، ابعاد کلیدی آن (شایستگی­های کلیدی) ـ که در تولید برنامه درسی تربیت معلم دارای نقش کلیدی هستند ـ عبارتند از:

ـ شایستگی­های معطوف به دانش موضوعی[3] (شایستگی تخصصی رشته)

ـ شایستگی­های معطوف به دانش تربیتی[4]

ـ شایستگی­های معطوف به عمل تربیتی موضوعی[5]

ـ شایستگی­های معطوف به دانش عمومی[6]

5ـ تبیین شایستگی­های کلیدی

5ـ1. شایستگی معطوف به دانش موضوعی (CK)

بیان کلی: تسلط نسبی به فرایند و برآیند دانش موضوعی تخصصی و احیانا حوزه های دانشی دیگر (حسب اقتضای برنامه درسی و حوزه های یادگیری در برنامه درسی ملی) برای دستیابی به مثابه یکی از پیش نیاز های شایستگی تدریس اثربخش.

بیان تشریحی: این شایستگی مشتمل بر دو بعد اصلی دانش­ تخصصی است؛ اول دانش موضوعی یا دستاوردهای علمی که می­توان آن را علم به مثابه محصول نامید؛ و دوم دانش روشی یا روش­های علمی که می­توان آن را علم به مثابه فرایند قلمداد کرد.

پیامدهای مورد انتظار: از دانشجو انتظار می­رود:

• از دانش تخصصی و  روش­های مطالعه در حوزه علمی مربوطه  برای حل مسائل علمی/ هدایت دانش آموزان در موقعیت­های یادگیری استفاده نماید.
•  با درک عمیق دانش تخصصی بتواند مفاهیم، مهارت­های اساسی و روش­های مطالعه در برنامه درسی دوره را بازشناسی و آن را برای طراحی فرصت­های یادگیری متنوع (تطبیق برنامه درسی) مورداستفاده قرار دهد. 
• به دانش آموزان در درک مسائل به روش علمی و یافتن راه حل­ها برای موقعیت­های ناشناخته کمک نماید.

5ـ2. شایستگی معطوف به دانش تربیتی (PK)

بیان کلی: آشنایی با دانش تربیتی و فهم اصول و روش­های کاربست آن در موقعیت­های مختلف تربیتی و کسب توانایی موقعیت­شناسی به همراه قابلیت تشخیص احکام تربیتی متناسب با موقعیت­های واقعی تربیت به زبان علم تربیت (علوم تربیتی) و توانایی بکارگیری روش­های پژوهش تربیتی در حل مساله­های خرد موقعیت­های تربیتی (اقدام­پژوهی) را شامل می­شود.

بیان تشریحی: این شایستگی مشتمل بر انواع دانش­های حوزه تعلیم و تربیت است. این دانش­ها مشتمل بر ماهیت تربیت، موقعیت­شناسی تربیتی (واقعیت افراد درگیر در تربیت از حیث وجوه فردی و جمعی و حقیقت محیط دربردارنده فرایند تربیتی) و فرصت­های تربیتی و آثار آن است. این زمینه­های دانش تربیتی در دو عرصه مهم حیات بشر، متبلور شده­اند: علم و دین. به همین علت هر دو حوزه مذکور مورد توجه است و شایستگی تربیتی در دو بخش مرتبط پیگیری می­شود: بخش معطوف به دانش علمی (علوم تربیتی) و بخش معطوف به دانش دینی (تربیت اسلامی).

پیامدهای مورد انتظار: از دانشجو انتظار می­رود:

• از یافته­های علمی برای یافتن راه حل­های اثربخش در موقعیت­های تربیتی تجربه نشده استفاده کند.
• در تعامل با دانش­آموزان/ همکاران/ اولیاء برای حمایت از یادگیری همه دانش­آموزان (اعم از دانش­آموزان عادی، تیزهوش، دارای نیازهای ویژه) با حل مسئله­های تربیتی در سطح کلاس درس/ مدرسه مبتنی بر یافته­های علمی/ اصول و مبانی تربیت اسلامی تصمیمات قابل دفاع اتخاذ نماید.
• با درک تنوع فرهنگی و اجتماعی دانش­آموزان و پیچیدگی­های آن، روابط عادلانه ومنصفانه­ای را با تمامی ذینفعان برای تدارک موقعیت یادگیری اثر بخش برقرار نماید.
• به دانش­آموزان در درک قابلیت­ها و محدودیت­های خود و چگونگی مدیریت آن برای داشتن یک زندگی سالم کمک نماید.

5ـ3. شایستگی معطوف به دانش تربیتی موضوعی (PCK)

بیان کلی: شایستگی حاصل از درهم­تنیدگی و ادراک ترکیبی دانش موضوعی و دانش تربیتی است که برای بکارگیری در موقعیت تربیتی حاصل آمده و امکان آموزش (تربیت) مدرسه­ای در رشته تخصصی را فراهم می­کند و با قابلیت بکارگیری تلفیقی (توامان) شایستگی موضوعی و شایستگی تربیتی در موقعیت تربیتی خاص متبلور می­شود. این شایستگی، نوعی برآیند ترکیبی است و با ادراک دانش، فهم مساله، انطباق تجربه و تولید نظر همراه است. این شایستگی، توان اجتهادی معلمی در موقعیت تربیتی دارای مصداق خاص آموزش موضوع است.

بیان تشریحی: آنچه در اینجا مطرح است، تلفیق وجه کاربردی شایستگی­های تربیتی و وجه آموزشی شایستگی­های موضوعی است. می­توان آن را مشتمل بر «دانش­های ترکیبی رشته»، «برنامه­ریزی درسی رشته»، «آموزش رشته» و «خلق موقعیت­های تربیتی اثربخش در رشته» در درس (موضوع) خاص قلمداد کرد.

پیامدهای مورد انتظار: از دانشجو انتظار می­رود:

• توانایی­های کسب­شده را در تلفیق دانش موضوعی و تربیتی در سطح مدرسه و کلاس درس در قالب رفتار حرفه­ای منعکس نماید.
• از ظرفیت­ها و محدودیت­های فناوری اطلاعات و ارتباط در حوزه آموزش تخصصی  برای خلق/ غنی­سازی  فرصت­های آموزشی/ تربیتی و توسعه توانایی­های حرفه‏ای خود استفاده نماید.
• از مهارت­های حرفه‏ای کسب شده برای تعامل با دانش­آموزان، اولیا، همکاران و مراکز علمی/ پژوهشی استفاده نموده و آن را برای پاسخ به نیاز ها/ نوسازی تجربیات شخصی و ارتقاء ظرفیت­های حرفه‏ای خود بکار بگیرد.
• احساس و معنا را به عنوان بخش جدایی­ناپذیر از فرایند یادگیری تلقی نموده و از آن به عنوان راهکاری برای  شناسایی و تقویت ظرفیت­هایی چون قوه تخیل، تصور، تفکر استعاره‏ای و شهودی در دانش­آموزان کمک بگیرد.

5ـ4. شایستگی معطوف به دانش عمومی (GK)

بیان کلی: فهم امور مرتبط با فرهنگ، دین، زبان و سیاست را می­توان شایستگی­های عمومی قلمداد کرد. این شایستگی­ها زمینه لازم برای تحلیل موقعیت­ها و تصمیم­گیری مناسب را فراهم می­کنند و انجام کار متعهدانه را برای معلم ممکن می­سازند.

بیان تشریحی: شایستگی­های عمومی مشتمل بر دانش دینی، دانش زبان ملی، دانش فرهنگی-سیاسی و دانش زبان بین­المللی است.

پیامدهای مورد انتظار: از دانشجو انتظار می­رود:

• ضمن کسب مهارت­های زبان ملی، قادر باشد از زبان فارسی به عنوان زبان رسمی آموزش برای تعاملات موثر شفاهی و کتبی با دانش­آموزان استفاده کند.
• از ظرفیت­ها و محدودیت­های تربیتی حاصل از باورها و تجربیات فرهنگی-سیاسی آگاهی داشته باشد و بتواند بر اساس این آگاهی به خلق فرصت­های یادگیری ماندگار اقدام کند.
• با برخورداری از توان زبان بین­المللی، فرصت­های لازم برای تامل با نهادهای علمی/ پژوهشی/ اجرایی را در سطح جهانی فراهم کند و از تجربه همتایان خود در نظام­های دیگر آموزشی بهره گیرد.
• دین و اخلاق را به عنوان بخش جدایی­ناپذیر از فرایند آموختن تلقی نموده و خود به مثابه یک اسوه در محیط تربیتی عمل نماید.
• به عنوان یک معلم از نقش تربیتی سلامت و بهداشت شخصی آگاه باشد و باور به حفظ محیط زیست را  در عمل حرفه­ای خود متبلور نماید.